SZKOŁA  PODSTAWOWA im. KAWALERÓW  ORDERU  UŚMIECHU w JÓZEFINIE

Opracowała: Sylwia A. Kwiecień

 

O rozwoju chwytania i pisania słów kilka

 

 

1. Przyczyny trudności grafomotorycznych u dzieci

 

Sprawna ręka pozwala dziecku szybko i płynnie pisać oraz posługiwać się narzędziami pisarskimi. Niestety, coraz częściej zdarza się, że dziecko, rozpoczynając naukę szkolną, napotyka na duże trudności na tym obszarze. Kreślone przez dziecko litery pozbawione są kształtu, nie mieszczą się w liniaturze, a samo narzędzie pisarskie trzyma nieprawidłowo. Ponadto, ma problemy z odpinaniem i zapinaniem ubrań, sznurowaniem butów czy zasuwaniem kurtki

Wszystko to jest efektem mało sprawnej ręki, od barku poprzez łokieć, przedramię, nadgarstek po palce. Myli się ten, kto uważa, że brzydkie pismo to rezultat niewłaściwej pracy wyłącznie palców. Taki sposób myślenia powoduje, że dzieci zamiast usprawniać całą rękę kreślą nieskończoną ilość szlaczków. Takie postępowanie terapeutyczne nie przyniesie oczekiwanych rezultatów. Jakie zatem bywają przyczyny nieprawidłowości w pisaniu? Może ich być kilka.

Po pierwsze, winę za to ponoszą często sami dorośli, którzy wyręczają swe dzieci – od najmłodszych lat- we wszystkich czynnościach samoobsługowych. Obserwuję, jak rodzice lub dziadkowie zdejmują i zakładają dzieciom ciapy w przedszkolu, odsuwają i zasuwają kurtki, zakładają i zdejmują ubrania (bluzka, spodnie, skarpetki, itp.), podczas gdy są to dla dzieci pierwsze ćwiczenia ręki.  W swej praktyce spotykam się z tym, że czterolatek chwyta kredkę chwytem cylindrycznym, tzw. małpim, nie potrafi ciąć nożyczkami i trzymać ich, bo zdaniem rodziców zrobi sobie nimi krzywdę. Nic mylnego! Krzywdę nożyczkami można sobie zrobić w każdym wieku, a przy takim podejściu, dzieci nigdy nie nauczą się posługiwać nożyczkami.

            W całotygodniowym pędzie dorośli powinni tak zaplanować swój czas (i dzieci), by dać maluchom możliwość spokojnego i samodzielnego rozebrania się,  ubrania w przedszkolu i/lub w domu. Wystarczy wyjść z budynku kilka minut wcześniej, by dziecko mogło samo zdjąć kurtkę, rozpiąć sweterek, zdjąć buty czy zawiązać kapcie. Tymczasem w szatni przedszkolaków ciągle się słyszy: ,,Szybko się rozbieraj, bo się spóźnię do pracy.”, ,,Daj szybko nogę, zdejmuj te buty!”. ,,Szybciej, bo nie mamy już czasu”. Tak postępując, pozbawia się dzieci prostych, ale jak ważnych ćwiczeń ręki. Czyni się je na przyszłość ,,manualnymi kalekami” i od najmłodszych lat zabiega, by w przyszłości trafiły do specjalisty na terapię ręki.

Aby dziecko nabrało płynności w swoich ruchach, ważne jest motywowanie go  do samoobsługi. Dziecko powinno samo wiązać buty, zapinać guziki, budować, lepić czy wycinać (na początku z pomocą dorosłych). Wszystkie te czynności stanowią na przyszłość podstawę do prawidłowego posługiwania się narzędziem pisarskim, innymi słowy – wszystkie te czynności uczą precyzji ruchu.

Należy pominąć tu sytuacje, gdy dziecko nie robi czynności, o których mowa powyżej, bo jest niepełnosprawne ruchowo czy intelektualnie, lub ma problemy z napięciem mięśniowym. To ostatnie, to kolejna przyczyna kłopotów z pisaniem, malowaniem czy posługiwaniem się nożyczkami. Bywa, że dzieci mają zbyt duże lub zbyt małe napięcie mięśniowe w obrębie ręki i/lub całego ciała. W tym pierwszym przypadku, dziecko zbyt mocno dociska ołówek do kartki, niemal przebijając papier, a sama ręka jest przy tym mocno usztywniona. W drugim przypadku, dziecko kreśli linie tak delikatnie, że niemal nic nie widać. Ręka przy tym jest wiotka i niemal pozbawiona umiejętności trzymania narzędzia pisarskiego.

Należy pamiętać, że w jednym i drugim przypadku należy odpowiednio dobrać dziecku pomoce plastyczne do pisania i malowania. Dla dzieci z obniżonym napięciem mięśniowym wskazane są miękkie materiały, tj. pisaki żelowe, farby plakatowe, kredki pastelowe. Wszystkie te pomoce przyłożone do kartki pozostawiają po sobie wyrazisty ślad i kolor, nie wymagają od ręki zbyt dużego nacisku. Dla dzieci ze wzmożonym napięciem mięśniowym w obrębie ręki zaleca się materiały twarde, tj. kredki ołówkowe, farby akwarelowe, kredki bambino.

Kiedy dziecko źle trzyma kredkę, należy ustawić jego palce tak, by prawidłowo trzymało i podpierało palcami  narzędzie pisarskie To właśnie nieprawidłowy chwyt narzędzia pisarskiego jest jedną z głównych przyczyn pisma dysgraficznego!
           Poniższy rysunek przedstawia prawidłowy chwyt narzędzia pisarskiego:

Ołówek powinien być trzymamy w trzech palcach: pomiędzy kciukiem i lekko zgiętym palcem wskazującym, opierając go na palcu środkowym. Palce trzymające ołówek powinny znajdować się w odległości około 2 cm od powierzchni papieru. Trzymanie narzędzia zbyt nisko sprawia, że dziecko ma trudności ze śledzeniem napisanego tekstu. Dla dzieci, które nieprawidłowo trzymają ołówek w palcach, zalecane są kauczukowe nasadki.

 

 

Stosowanie takiej nasadki w czasie pisania, lub rysowania, umożliwia skorygowanie nieprawidłowego chwytu narzędzia pisarskiego. Nasadka jest też pomocna wtedy, gdy dziecko nie potrafi kontrolować siły chwytu i nacisku na narzędzie w chwili pisania. Ponadto przydaje się, gdy dziecko trzyma palce zbyt blisko kartki papieru, zasłaniając sobie pole widzenia. Nasadki te są przeznaczone dla praworęcznych jak i leworęcznych dzieci. Powinno się używać ich tak długo, aż wytworzy się i utrwali prawidłowy sposób trzymania narzędzia pisarskiego.

Obecnie na rynku znaleźć można różne nasadki. Uważny rodzic może zapytać, która z nich jest najlepsza dla jego dziecka? Moim zdaniem – jako terapeuty- jest to trójkątna kauczukowa nasadka, która idealnie dopasowuje się do palców dziecka z każdej strony, nie powodując przy tym odgnieceń paluszków, które pojawić się mogą po nasadce plastikowej.

Pamiętać należy, że zanim dziecko utrwali prawidłowy chwyt, tj. trójpalcowy dynamiczny, musi przejść przez trzy pozostałe chwyty, które przygotują go do opanowania tego właściwego. Są to:

1. Chwyt cylindryczny - angażuje wszystkie palce ręki. Wymaga opozycji i przywiedzenia kciuka. Tworzy mocny i długotrwały chwyt, wymaga udziału mięśni przedramienia, np. trzymanie butelki.
2. Chwyt grzbietowy – to chwytanie przedmiotu wszystkimi palcami, które są mocno usztywnione.
3. Chwyt statyczny - kciuk jest w opozycji do palca II, III i IV, ale palce są nadal mocno usztywnione.
4. Chwyt dynamiczny (=pęsetkowy)

 

 

chwyt cylindryczny                  chwyt grzbietowy                       chwyt statyczny                                    chwyt dynamiczny

 

 

            W tym miejscu można byłoby zapytać o to, do kiedy można przestawić chwyt z nieprawidłowego na prawidłowy? Można to zrobić do III kl. szkoły podstawowej. Później próby terapeuty i rodziców nie przynoszą już oczekiwanych rezultatów, bowiem nieprawidłowy chwyt jest już zbyt mocno utrwalony.

Oprócz  nasadek korygujących chwyt,  przydatne są trójkątne kredki, dostępne w sklepach papierniczych.

           

Kolejną przyczyną niepowodzeń dzieci w pisaniu jest pozbawianie go swobodnego obcowania z kredkami, pisakami czy ołówkiem. W pracy terapeutycznej spotykam się z opiniami rodziców, którzy twierdzą, że nie mają do pokazania mi żadnej pracy dziecka, bo to nie lubi ani rysować, ani malować. A skoro tak, to nie dają mu do rąk kredek czy farb. Nic bardziej mylnego! Dziecko nie zrobi tego, jeśli nie zostanie odpowiednio zmotywowane przez dorosłych. Poza tym niechęć dziecka do rysowania może być dla dorosłych sygnałem, że coś dzieje się ze sprawnością jego ręki. Nie rysuje, bo źle funkcjonuje nadgarstek, palce, barki lub źle jest rozłożone napięcie mięśniowe w ręce,  a skoro tak, to rysować dziecko nie będzie chciało. Gdyby jeszcze rodzice pomyśleli o tym, by na lodówce lub tablicy korkowej przyczepić plastyczne wytwory swych dzieci, wytwory które mogliby podziwiać najbliżsi, to uczyniliby pierwszy krok w kierunku dziecka i zachęcenia go do rysownia.

Kolejną przyczyną trudności dzieci w pisaniu jest pozbawienie ich dostępu do kredek czy farb, bo się ubrudzą, bo zaleją lub poplamią dywan, obrus, itp. Rozlana na dywanie farba lub porysowane kredkami ściany są dla dorosłych wystarczającym powodem do odebrania dzieciom kredek i farb do czasu, gdy będą większe i nauczą się nimi posługiwać. W tym miejscu należałoby zapytać rodziców o to, kiedy to nastąpi?  Tak naprawdę nigdy nie ma dobrego momentu na wprowadzenie dziecka w świat farb, kredek czy nożyczek, bo każdemu (i w każdym wieku) zdarzy się coś wylać lub zabrudzić. Argument, że trzeba jeszcze poczekać jest nieuzasadniony.  Pomoce plastyczne należy wprowadzać w otoczenie dziecka jak najwcześniej.

Powodem obniżonej sprawności grafomotorycznej mogą być występujące u dziecka zaburzenia koordynacji ruchowej lub ruchowo-wzrokowej. Te sprawiają, że dziecko nie może skoordynować pracy ręki i oka, co w konsekwencji prowadzi do nieprawidłowego kreślenia liter i wychodzenia poza liniaturę.

Bywa, że dziecko jest dyslektykiem lub znajduje się w grupie ryzyka dysleksji, a to kolejny czynnik zaburzający sprawność ręki. Pismo dyslektyków jest często nieczytelne, litery trudne do zidentyfikowania nawet dla samego dyslektyka.

 

 

1.2. Zasady usprawniania grafomotoryki u dzieci.

 

Ładnie pisać będzie ten, kto przestrzegać będzie poniższych zasad:
1. W czasie pisania siedzi wyprostowany, nie pochyla się, nie leży na biurku Obie ręce ma oparte na przedramionach, ręka pisząca jest ułożona wyżej niż ręka przytrzymująca zeszyt. Krzesło i biurko powinny być przystosowane do wzrostu dziecka.
2. Ręka niepisząca przytrzymuje zeszyt poniżej linii pisania.
3. Piszący używa właściwego narzędzia pisarskiego. (UWAGA! Narzędzie to nie może być zbyt ciężkie, zbyt cienkie, zbyt grube, w miejscu trzymania nie może mieć zgrubień, uskoków, złączeń utrudniających swobodne operowanie). Do czasu, gdy dziecko nie nabędzie sprawności w pisaniu powinno używać wyłącznie ołówka półmiękkiego HB lub B. Ten jest na tyle miękki, że kreślone litery będą pisane z odpowiednim naciskiem, a ręka nie będzie się męczyć. 
3. Trzyma narzędzie do pisania końcem kciuka i palca wskazującego w odległości ok. 2cm od końcówki piszącej i podtrzymuje palcem środkowym.
4. Swobodnie porusza narzędziem do pisania, wysuwając i kurcząc trzy palce.
5. Swobodnie prowadzi narzędzie do pisania: nie ściska i nie naciska mocno.
6. Swobodnie przesuwa dłoń po kartce, opierając ją na małym palcu, który zachowuje się jak resor.
7. Przestaje pisać, gdy ręka jest zmęczona.
8. Przestrzega kierunku kreślenia (pisania) liter.
9. Pisze litery z wszystkimi ich elementami: kreskami, kropkami, ogonkami itp.
10. Łączy litery w wyrazach.
11. Należy dbać o prawidłowe oświetlenie. Jeśli uczeń pisze prawa ręką, to światło powinno padać z lewej strony, jeśli pisze lewą, to z przeciwnej strony, nieco bliżej środka osi.

 

 

1.3. Etapy usprawniania  ręki.

 

Terapię ręki należy przeprowadzić według następującego schematu:

 

1. Ćwiczenia rozmachowe usprawniające całą rękę  (rozluźniające napięcie mięśni ramienia i przedramienia).

• Rzucanie piłek, woreczków do celu.
• Rzucanie na odległość.
• Przeciąganie się jak po przebudzeniu.
• Sięganie rękoma po podwieszone na nitkach piłeczki.
• Zbijanie ręką powieszonej na sznurku piłki.
• Przestawianie przedmiotów z niżej półki na wyższą.
• Przeskakiwanie przez skakankę, kółko hula hop.
• Przy siedzeniu po turecku przenoszenie rzeczy z jednej strony na drugą stronę.
• Przy siadzie po turecku rzucanie piłki do tyłu lub podawanie  jej drugiej osobie stojącej z tyłu.
• Przebijanie rękoma baniek mydlanych.
• Robienie baniek mydlanych ,,mieczem”.
• Malowanie na dużych powierzchniach pędzlem, rękoma.
• Zbijanie ręką lub złączonymi rękami podwieszonej piłki.
• Obrysowywanie zapaloną latarką krawędzi sufitu.
• Czołganie się pod kocem, kołdrą, po podłodze.
• Naśladowanie lotu ptaka, samolotu.
• Naśladowanie szumu kołyszących się drzew.
• Odpinanie/zdejmowanie z pleców przypiętych spinaczy.
• Rzucanie rzepami/rzutkami do tarczy.
• Wycieranie pleców ręcznikiem.
• Zabawa szarfami akrobatycznymi.
• Podbijanie balonu.
• Robienie fal folią malarską.
• Naśladowanie ruchu wiosłowania wiosłami, z pomocą kija.
• Ściąganie przyczepionych do sznurka (przy suficie) balonów napełnionych azotem.
• Przechodzenie przez szarfy, obręcze.
• Przechodzenie przez tunele.
• Czołganie się na brzuchu po podłodze.

• Rysowanie oburącz w powietrzu dużych wzorów np. drzewo, dom, serce, itp.
• Rysowanie patykiem na piasku, na dużym papierze, po tablicy: lasek, ślimaków, kół, płotków, fal, kresek, sinusoid, pętelek, ósemek itp.
• Pływanie „na sucho” – wykonywanie rękoma ruchów jak przy pływaniu crawlem, potem jak w stylu grzbietowym (po 10 razy każdego ruchu).
• Krążenie ramionami (do przodu i do tyłu). Ręce wyciągnięte w bok – na wysokości ramion, wyprostowane w nadgarstkach i łokciach, wykonują 5 kółek małych, następnie 5 średnich i 5 dużych. Kółka powinny być wykonywane powoli i płynnie. Po odpoczynku, zmienić kolejność i kierunek: 5 dużych, 5 średnich i 5 małych.

• Faliste ruchy ramion - zabawa w naśladowanie ptaków.
• Wymachy dłoni (pożegnanie, odganianie muchy, nawoływanie ręką itp.).
• Zbijanie piłki ręką (serwy).

 

 

2. Ćwiczenia zręcznościowe.

• Przerzucanie piłek, woreczków z ręki do ręki.  Podrzucanie piłek, woreczków raz prawą raz lewa ręką.

• Rzucanie woreczka (piłki) prawą ręką pod lewym kolanem i lewą ręką pod prawym kolanem.

• Toczenie piłki do celu.
• Zabawy ze skakanką.
• Pokonywanie toru przeszkód.
• Kozłowanie piłki.
• Przenoszenie piłeczki na łyżce.

 

 

3.  Ćwiczenia manualne właściwe.

• Mocne zaciskanie dłoni (wzmacnia chwyt, poprawia napięcie mięśniowe).
• Dziecko zaciska dłonie w pięści, kciuki pozostają na zewnątrz. Następnie – rozluźnia dłonie, prostuje palce. Powtarzać 10 razy (powoli i silnie).
• Krążenia dłoni (młynek).
• Dociskanie złożonych do siebie dłoni (ręce zgięte w łokciach) – policzyć do 3 i rozluźnić (powtórzyć 10 razy).
• Robienie kul z makulatury, rzucanie kulami do celu
• Ściskanie w dłoni kulek z gazet, piłeczek różnej wielkości i twardości, przedmiotów o różnej fakturze i twardości.
• Nawijanie włóczki, sznurka na kłębki.
• Wyciskanie gąbki w ciepłej wodzie.
• Malowanie – ćwiczenia rozluźniające napięcie mięśniowe (duże powierzchnie, plamy o średnicy – 12 – 25 cm, łuki, sinusoidy, kształty „e” i „o” – bez odrywania ręki, szerokość szlaku – 15 cm).
• Lepienie (z plasteliny, ciasta) zwierząt, ludzików, wałeczków, kulek, klusków, liter, cyfr itp.
• Kalkowanie, wydzieranie, cięcie nożyczkami, łamanki z papieru itp.
• Obrysowywanie figur geometrycznych, wypełnianie konturów kreskami: poziomymi, pionowymi, skośnymi.
• Rozciąganie palców (zahaczonych o siebie, na zewnątrz).
• Przypinanie i zdejmowanie klipsów bieliźnianych, np. na brzegu zeszytu (z przeciwstawnością kciuka wobec palca wskazującego i środkowego), po 10 klipsów na każdą rękę.
• „Prowadzenie” korali po labiryncie z drutu (kształt labiryntu należy zmieniać).
• Nawlekanie koralików, przewlekanie sznurków przez otworki np. w tekturkach, w kratkach do zlewozmywaków.
• Szycie kartki po śladzie.
• Przyszywanie guzików.
• Przewlekanie sznurowadeł.
• „Ukłony palców” – nakładamy na kolejne palce, np. włóczkowe pacynki, palec z pacynką „kłania się” i prostuje kilka razy.
• Wzmacnianie chwytu pisarskiego. Dziecko silnie przyciska do siebie trzy palce (kciuk, wskazujący i środkowy), odlicza do 3 i rozluźnia z szerokim rozpostarciem dłoni. Powtórzyć 10 razy.
• Spacery palcami po stole – w różnych ich zestawieniach np. wskazujący i serdeczny, kciuk i mały itp.
• Naśladowanie gry na pianinie, pisania na maszynie.
• Odtwarzanie rytmu deszczu.
• Cięcie nożyczkami po liniach prostych i falistych.
• Lepienie z plasteliny, modeliny, masy solnej, itp. kuleczek, wałeczków i bardziej złożonych form.
• Stemplowanie.
• Zabawa w pranie, rozwieszanie, strząsanie, rozwieszanie.
• Rozłożone dłonie leżą na stole, dziecko unosi wymieniony palec w obu rękach jednocześnie (jak najwyżej, nazywamy palce).
• Układanie, wyginanie liter, cyfr z drutu, sznurka, drobnych przedmiotów.
• Wydzieranki z papieru.
• Pogrubianie konturów figur geometrycznych, prostych szlaczków, obrazków (wysokość wzoru 3 – 4 cm).
• Odwracanie dłoni (ułożonych na udach) w pronacji i supinacji.

 

4. Ćwiczenia grafomotoryczne obejmują:

1. Aktywność graficzną.

1. Rysunek.
2. Kolorowanie.

2. Umiejętność modelowania.

 

e.    Ćwiczenia w pisaniu.

Ćwiczenia te można wprowadzić, gdy dziecko:

- ma świadomość słyszanego słowa, tj. prawidłowo różnicuje słyszane głoski, a więc ma prawidłowo funkcjonujący słuch fonematyczny. Dziecko nie może napisać dźwięku, którego dobrze nie identyfikuje.

- potrafi dokonać analizy i syntezy słuchowej,

- prawidłowo przyporządkowuje słyszanym dźwiękom, tj. głoskom litery.

 

Ćwiczenia  w pisaniu za każdym razem powinny być poprzedzone kilkuminutowymi  ćwiczeniami ogólnoruchowymi lub rozmachowymi. Na ćwiczenia w pisaniu składać się powinny następujące etapy:

1. Pisanie wzorów/szlaków (załącznik 1, 2).
2. Pisanie pojedynczych liter.
3. Pisanie sylab

- sylaba otwarta, np. ta, le…

- sylaba zamknięta, np. op, it…

- sylaba ze zbitką spółgłoskową, np. spa, ste…

       4. Pisanie wyrazów

 - dwusylabowych (dwie sylaby otwarte, np. lasy; sylaba otwarta i zamknięta, np. osty)

             - wielosylabowych, np. parasolka.

       5. Pisanie zdań.

 

 

 

 

Pomoce przydatne do pracy z dzieckiem w szkole i w domu:

1. Jaglarz B., Przygody sowy Rozalii. Ćwiczenia grafomotoryczne, Kraków 2009.
2. Szczepańska A., Zwierzaki – figuraki. Zadania grafomotoryczne, Gdańsk 2006.
3. Andrzejczak R., Magiczne linie. Ćwiczenia grafomotoryczne dla chłopców i nie tylko…, Gdańsk 2011.
4. Struga N., Szlaczki koncentraczki. Ćwiczymy grafomotorykę i koncentrację, Gdańsk 2012.
5. Bogdanowicz M., Przygotowanie do nauki pisania. Ćwiczenia grafomotoryczne według Hany Tymichowej, Gdańsk 2009.
6. Tymichowa H., Ćwiczenia graficzne rozwijające sprawność ruchową ręki i koordynację wzrokowo-ruchową, Glottispol 2009.